یرکردنه‌وه له ئازادی:

بیرکردنه‌وه له ئازادی: خوێندنه‌وه‌یه‌ک بۆ (له ستایشی ئازادیدا) به‌ختیار عه‌لی
سه‌ردار عه‌زیز
له هاوڵاتی ژماره 323دا به‌رێز به‌ختیار عه‌لی نووسینێکی به پێز و پر به‌هاو جوانی له ژێر ناونیشانی له ستایشی ئازادیدا بڵاوکرده‌وه. ئه‌م ده‌قه‌ی به‌ختیار بۆئه‌وه نه‌نووسرابوو تا هاکا‌‌زاییانه پاش خوێندنه‌وه‌یه‌کی سه‌رپێی رۆژنامه‌وانانه به‌بێ هیچ شوێنه‌وارێک تێپه‌رێ. ده‌قه‌که‌ی به‌ختیار ده‌قێک بوو که پێوێسته به دیواری ته‌نیشت جێگای نوستنه‌کانمانه‌وه هه‌ڵیواسین بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رکه چاومانکرده‌وه و له خه‌وهه‌ستاین بیبینین و بیرمانکه‌وێته‌وه که پێویسته بیرله ئازادی بکه‌ینه‌وه.
سه‌ره‌رای ئه‌مه نووسینه‌که‌ی به‌ختیار کۆمه‌ڵێک دونیابینی و تێروانین له توێی خۆیا هه‌ڵئه‌گرێت که داوای بیرکردنه‌وه‌ی زیاترمان لێئه‌که‌ن. ئه‌مه‌ی من لێره‌دا هه‌وڵئه‌ده‌م پێی هه‌ستم خوێندنه‌‌وه‌یه بۆ ده‌قه‌که‌و له هه‌مانکاتدا بیرکردنه‌وه‌یه به ئاقاری جیاوازدا. له سه‌ره‌تادا به گشتی ده‌قه‌که هه‌ستێکی شاعیرانه‌ی به سه‌را زاڵه. دیاره له که‌س شاراوه نیه که به‌ختیار یه‌کێکه له‌و زۆر که‌مه شاعیرانه‌ی کورد که ده‌قه‌کانی شایانی خوێندنه‌‌وه‌ن. به‌ڵام ئه‌م هه‌سته وامان لێئه‌کات زیاتر به سۆزه‌وه بیرکه‌ینه‌وه، زیاتر توشی هه‌ڵچوون بین. ئازادی دۆخێکی شاعیرانه نیه، وه‌ک به‌ختیار ده‌یه‌وێ بیناسێنی. ئازادی به‌سه‌ر کۆمه‌ڵێ هێڵی جودا جودا و جیاوزدا ده‌شکێته‌وه، که سه‌رتاپایان له مرۆڤدا یان له تاکێکدا یه‌کده‌گرنه‌وه، ئه‌م هێڵانه تێگه‌یشتنیان له تاکێکه‌وه بۆ تاکێکی تر جودایه بۆیه زۆرگرانه پێناسه‌یه‌کی گشتی بۆ ئازادی بکه‌ین. (بۆ زیاتر روونکرنه‌وه‌ی ئه‌م تێزه خوێنه‌ر ده‌توانێت بۆ ووتاری فره-پۆله‌تیکی جیل دۆلۆز بگه‌رێته‌وه، له کتێبی دیاله‌لۆگ 2)، هه‌رچه‌نده به‌ختیار هه‌وڵی نه‌داوه پێناسه‌ی ئازادی بکا به‌‌‌ڵکو به‌‌شێکی زۆری ده‌قه‌که پیاهه‌ڵدانه به‌سه‌ر چه‌مکێکا که نووسه‌ر بۆی روون نه‌کردوینه‌ته‌وه که ئه‌و مه‌به‌ستی لێی چیه. هه‌رچه‌نده له توێ ده‌قه‌که‌دا به‌گشتی ده‌توانی هه‌ست به‌وه‌ بکه‌یت که به‌ختیار مه‌به‌ستی چ ئازادیه‌که.
ئه‌و ئازادییه‌ی که به‌ختیار پێی له سه‌ر دائه‌گرێت، جۆرێکه له ئازادی که ئایسیا به‌رلین ناوی ئه‌نێت ئازادی نه‌گه‌تیڤ. مه‌به‌ست له ئازادی نه‌گه‌تیڤ ئه‌و کار و یاساو پلان و دۆخ و هه‌ڵسوکه‌وتانه‌یه که که‌سێ تر، لایه‌نێ تر، گروپێ تر، پێی هه‌ڵده‌ستن بۆ رێگرتن له که‌سێک له ئه‌نجامدانی کارێک که ده‌یه‌وێت پێی هه‌ستێت. به مانایه‌کی تر ئه‌م ئازادیه ئازادیه‌که له ده‌ره‌وه دێت. ئه‌م ئازادیه له‌لایه‌ن هه‌ندێک ئابووریناس و لێکۆڵه‌ره‌وه سیاسیه‌کانه‌وه زیاتر به‌ربڵاوکراوه، بۆ نموونه، مرۆڤێکی بێکار ، ئاسان نیه به هه‌مان شێوه‌ی مرۆڤێکی خاوه‌ن کار ئازادبێت. لای به‌ختیار دوژمنی ئه‌م ئازادیه، ئازادی نه‌گه‌تیڤ، ده‌وڵه‌ت و پێکهاته‌ و ده‌ست و پێکانیه‌تی وه‌ک؛ قانون، نوسه‌رانی حیزب، ئه‌وانی تر.
به‌ڵام پرسیاری گه‌وره ئه‌وه‌یه، ئایا ئازادبوون له ده‌وڵه‌ت و یاسا و ئاین، ده‌بێته هۆی ئازادبوونی مرۆڤ. یان ئه‌مه ته‌نها به‌شێکی چیرۆکه‌که‌ نیه. ئه‌وه‌ی روونه که نووسینه‌که‌ی به‌ختیار وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌مان ناداته‌وه. به‌ڵام ئه‌وه‌ی ئه‌و به نموونه ده‌یهێنێته‌وه، وه‌ک دژایه‌تیکردنی ده‌وڵه‌ت و قانون ، ره‌نگه به‌وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره دابنرێت. بۆیه ئه‌وه‌ی وتاره‌که ده‌یه‌وێ بیڵێت ئه‌وه‌یه که ئازادی ده‌که‌وێته مه‌ترسیه‌وه کاتێک له‌لایه‌ن ئه‌وانی تره‌وه به‌ربه‌ستی بۆ دائه‌نریت.
پێش ئه‌وه‌ی بێم باس له په‌یوه‌ندی ده‌وڵه‌ت و ئازادی بکه‌م، به پێویستی ئه‌زانم دووه‌م به‌شی ئازادی لای ئایسیا به‌رلین بناسێنم. لای به‌رلین دووه‌م به‌شی ئازادی ئازادی پۆزه‌تیڤه. مه‌به‌ست له ئازادی پۆزه‌تیڤ ئه‌وه‌یه که تاکێک ده‌بێ به‌سه‌ر ئه‌و کۆسپ و رێگر و گرێی و گۆڵانه‌دا زاڵبێت که له ناوخویدایه و رێی لێئه‌گرێت بۆئه‌وه‌ی ئازادبێت. به مانایه‌کی تر به‌شێکی گه‌وره‌ی ئازادی شه‌‌رکردنه له‌گه‌ڵ خوددا. که له هه‌مانکاتدا بریتیه که پرۆسه ئاڵۆزه‌که‌ی ناسینی خود. چونکه ئه‌گه‌ر که‌سێک خۆی نه‌ناسێت ناتوانێ به‌مانای ئازادی ئازادبێت.
بۆیه هه‌میشه مه‌رج نیه لابردنی به‌ربه‌سته‌کان له‌به‌رده‌م که‌سێکا ببێته هۆی ئازادبوونی که‌سێک. ئازادی هونه‌رمه‌ندێک، ئازادی شاعیرێک، جوادیه له ئازادی سه‌ربازێک، له ئازادی پیاوێکی هاکه‌زایی. ئه‌مه به مانای کورتکردنه‌وه یان ته‌سکردنه‌وه‌ی مانای ئازادی نیه، به‌ڵکو به مانای ئه‌وه‌دێت ئازادی ئه‌گه‌ر له ده‌ره‌وه‌ی قانون یان یاسابێت ره‌نگه به خراپ لێکبدرێته‌وه و ببێته هۆی کۆتایی ئازادی له بری دابینکردنی ئازادی. لێره‌دا نموونه‌‌یه‌ک ده‌هێنمه‌وه، له بلۆگی یه‌کێک له لاوه‌کانی خه‌ڵکی به‌غدا، به‌راورد له نێوان هاتنی سه‌ربازی ئه‌مریکی و سه‌ربازی عێراقی ئه‌کات بۆ پشکنینی ماڵه‌کان، به‌ڵای ئه‌وه‌وه سه‌ره‌رای ئه‌وه سه‌ربازه ئه‌مریکیه‌کان باش نین به‌ڵام به‌راورد به سه‌ربازه عێراقیه‌کان فریشته‌ن، چونکه له هه‌رکوێ سه‌ربازه عێراقیه‌کان کچێکی له‌‌سه‌روو پانزه‌ساڵیان ده‌ستکه‌وێ هه‌ر خێرا لاقه‌ی ئه‌که‌ن. ئه‌مه نه‌ک هه‌ر سه‌رباز، به‌ڵکو به‌شێکی زۆری خه‌لکی رۆژهه‌ڵات هه‌رکه ترسی کۆمه‌ڵگایان لێ ره‌ویه‌وه ئه‌وا ئازادیان بۆئه‌وه به‌کارده‌هێنن ئازادی ئه‌وانی تر پێشێلکه‌ن.
ئه‌وه‌ی ده‌بێت زۆر به ئاگاییه‌وه بیری لێبکه‌ینه‌وه ئه‌وه‌یه چۆن ئازادبین. که ئازادیمان نه‌بێته هۆی مه‌رگی ئازادی. لێره‌دا دیدی به‌ختیار زۆر له دیدی ئه‌نارکیسته‌کانه‌وه نزیکه که بانگه‌شه بۆ کۆتایی ده‌وڵه‌ت ئه‌که‌ن. وه‌ها بیر له مرۆڤ ئه‌که‌نه‌وه که به سروشت بوونه‌وه‌رێکی چاکه.
له هه‌مانکاتدا هاوئاهه‌نگیه‌کی زۆری هه‌یه له گه‌ڵ نیولیبراڵه‌کان به‌تایبه‌ت نۆیزیک و فریدمان، له میانه‌ی پاڵپشتکردنیان له سیسته‌می ئه‌نارکۆ-که‌پیتالیزم. ئه‌و ئازادیه‌ی چه‌په ئه‌نارکیسته‌کان بانگه‌شه‌ی بۆئه‌که‌ن ئازادیه‌کی بێ بنه‌مایه. دیاره ئه‌م ئازادیه شایانی قسه‌ له‌سه‌رکردن نیه چونکه ئه‌وه‌نده خه‌یاڵیه هه‌رگیز هیچ ده‌رهاوێشته‌یه‌کی نابێت جگه له داروخانی سه‌رتاسه‌ری کۆمه‌ڵگا، کۆتایی هێنان به‌ هه‌موو مانایه‌کی ئازادبوون.
له‌لایه‌کی تره‌وه، رووه راسته‌ره‌وه‌که‌ی ئه‌نارکیزم، مه‌به‌ست لێی دوورخستنه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ته له کاروباری بازار و کاروباری تایبه‌تی. ئه‌م بیریاره راستره‌وانه داکۆکی له کۆمه‌ڵگایه‌ک ئه‌که‌ن وه‌ک کۆمه‌ڵگای (وێست)، مه‌به‌ست وێست لێره وایه‌لد وێسته، ئه‌و به‌شه‌ی رۆژئاوای ئه‌مریکایه، که له فلیمی کاوبۆیدا ده‌یانبینین. ئه‌م ئازادیه‌ی دوور له ده‌وڵه‌ت مه‌به‌‌ست لێی ئازادی نیه بۆ هه‌موان به‌ڵکو ئازادیه بۆ خاو‌‌ه‌ن سه‌رمایه، ئازادبوونه له به‌رپرسیارێتی به‌رامبه‌ر هه‌ژاران، ئازادبوونه به‌رامبه‌ر هه‌ر لێپرسراویه‌ک به‌رامبه‌ر کۆمه‌ڵگا، سروشت، هه‌موو شتێکی تر. (له داهاتوودا زیاتر قسه‌ له‌سه‌ر ئه‌م چه‌مکه ئه‌که‌م کاتێک دێم بۆ خوێندنه‌‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت لای هایه‌ک و لیبراله راستره‌وه‌کانی تر، به تایبه‌ت چه‌مکی سپۆنتینیوتی و چه‌مکی ترادیشناڵ).
ئازادی و ده‌وڵه‌ت دوو چه‌مکی لێک نه‌براون. ئازادی مانای بڵاوتری هه‌یه له‌و مانا شاعیرانه ته‌سکه‌ی که به‌ختیار پێی ده‌به‌خشێ. به خوێندنه‌وه‌ی ئه‌مارتیا سین، فه‌یله‌سوف و ئابووری ناس و خاوه‌ن پاداشتی نۆبڵ له ئابووریدا، مامۆستای زانکۆی هارڤه‌رد، زیاتر ئه‌م ره‌هه‌ندانه‌‌‌مان بۆ روون ئه‌بێته‌وه. هه‌ژاری به‌ربه‌ستی گه‌وره‌ی به‌رده‌م ئازادیه. بۆیه ته‌نها له‌رێگای رێکخستنی مرۆڤ دۆستانه‌‌ی ئابووریه‌وه، ئه‌م کێشه‌یه چاره‌سه‌رده‌کرێت. ئابووریش پرۆسه‌یه‌کی ئاڵۆزه‌ له رێکخستنی کۆمه‌ڵگا و بازار‌ه‌وه دێت، که ته‌نها له رێگایی د‌‌وڵه‌ت و یاساوه به‌رقه‌راده‌بێت. به‌بێ ده‌وڵه‌ت ئازادی بوونی نیه. لێره‌دا من ئاگادارم له ده‌سه‌ڵات و خواستی پانواخوازی ده‌سه‌ڵات. به‌ڵام ئازادی و قانون ئازادی و ده‌وڵه‌ت له شه‌ردانین، به‌ڵکو له ململانێیه‌کدان بۆ گه‌شتن به ئاستی ته‌ریب بوون. به‌ختیار خۆی باش له چه‌مکی خه‌ساندن و خۆشه‌کردن لای فۆکۆ ئاگاداره، نازانم چه‌ندێک له له چه‌مکی ئافره‌تاندنی پیاو لای لیبراڵه ئه‌مریکیه‌کان ئاگاداره به‌تایبه‌ت ئه‌لسکه‌نده‌ر هاملتن و ئه‌وانی تر. بۆیه ده‌ڵیم به‌شێکی گه‌وره‌ی شارستانی بوونی مرۆڤ بریتیه له رێکخستن و مانابه‌‌خشین به ئازادیه‌که‌ی وه گۆرینی له ئازادیه‌کی کێویه‌وه بۆ ئازادیه‌کی شارستانی.
به‌‌‌بێ ده‌وڵه‌ت پێکه‌وه‌ ژیانی کۆمه‌ڵگا موسته‌حیله. ئه‌م چه‌مکه ده‌منباته سه‌ر کۆمه‌ڵی کێشه‌ی فه‌لسه‌‌فی و سیاسی له پێویستی ده‌وڵه‌ت و کۆمه‌ڵگا که ناتوانرێت لێره‌دا به ووردی و درێژی قسه‌ی له سه‌ر بکرێت. به‌ڵام بۆ روونکردنه‌وه ته‌نها باس له هۆبز و چه‌مکی دۆخی سروشتی ئه‌که‌م. لای هۆبز کۆمه‌ڵگا به‌بێ ده‌وڵه‌ت، یان به‌بێ بوونی ده‌سه‌ڵاتێک که مافی هه‌بێت هێزه‌کانی تری کۆمه‌ڵگا بخاته ژێر رکێفی خۆیه‌وه، کۆمه‌ڵگا رووبه‌‌رووی دۆخێک ده‌بێته‌وه که هه‌مووان ده‌چنه جه‌نگه‌وه دژی هه‌موان. ره‌نگه بۆ روونکردنه‌وه‌ی ئه‌م تێزه پێناسه ناسراوه‌که‌ی ماکس ڤیبه‌ر قه‌رزکه‌ین. ڤیبه‌ر ده‌لێت ده‌وڵه‌ت ئه‌و ده‌زگایه‌یه که مافی یاسایی به‌کارهێنانی توندوتیژی هه‌یه. وه‌ک ئێستا له عێراقدا ده‌یبینین کاتێک که ده‌وڵه‌ت بوونی خۆی له ده‌ست ئه‌دات کۆمه‌لگا ده‌بێته گۆره‌پانی هێزه جیاوازه‌کان بۆ ململانێکردن و شه‌رکردن. لێره‌دا هۆبز ده‌ڵی خه‌ڵکی بۆئه‌وه‌ی له دۆخی سروشتی رزگاریان بێت، ئه‌و دۆخه‌ی که ژیان تیایا کورت و هه‌ژار و پر له ده‌رده‌سه‌ریه، ده‌گه‌نه رێکه‌وتنێک که ده‌وڵه‌ت پێکبێنن. ته‌نها بوونی ده‌وڵه‌ته که ژیان ده‌گورێت له به‌ربه‌ریه‌ته‌وه بۆ شارستانی. من لێره‌دا باس له هۆبز ئه‌که‌م نه‌ک ئه‌وانی تر چونکه کۆمه‌ڵگای ئێمه هێشتا له دۆخی پێش مۆدێرنه‌دا ئه‌ژی. وه دیده رۆسۆییه‌که‌ی به‌ختیار واقیعیانه نیه.
کێشه‌یه‌کی تری ئه‌م ده‌قه ئه‌وه‌یه که ئایا نوسینه‌که‌ی به‌ختیار چۆن ده‌خوێنرێته‌وه. ئایا ده‌بێته ده‌قێک بۆ بیرکردنه‌وه له ئازادی یان ده‌بێته ده‌قێک بۆ بیرکردنه‌وه له خراپی و گێلێتی ده‌وڵه‌ت. ده‌وڵه‌ت ئه‌و ده‌زگا پێویسته‌یه که ده‌بێ هه‌موان بیخه‌ینه‌ ژێر چاودێریه‌وه بۆئه‌وه‌ی له باری ئاسایی خۆی ده‌رنه‌چێت. به‌ڵام ده‌وڵه‌تی کوردی هێشتا نه‌بووه‌ته ده‌وڵه‌ت، ئه‌و ده‌زگایه ره‌نگدانه‌وه‌ی عه‌قڵی خێڵه‌کی ئێمه‌یه. بۆیه به‌رای من ئه‌رکمان زیاتر ئه‌وه‌یه چۆن ده‌وڵه‌تێکی یاسایی مرۆڤ دۆست بێنیه کایه‌وه له بری ئه‌وه‌ی بیر له ئازادیه‌کی شاعیرانه بکه‌ینه‌وه که جگه له خه‌یاڵێکی خۆش هیچی تر نیه. بۆیه ده‌ڵێم ره‌نگه نوسینه‌که‌ی به‌ختیار له بری بیرکردنه‌وه له ئازادی ببێته هۆی بیرکردنه‌وه له توند و تیژی.

بیرکردنه‌وه له ده‌وڵه‌ت 2: هابرماز و تیوره‌ی بواری گشتی


سه‌ردار عه‌زیز
یورگن هابرماز، یه‌کێکه له هه‌ره ناسراوترین کۆمه‌ڵناس و فه‌یله‌سوفه‌کانی ئه‌مرۆی ووڵاتی ئه‌ڵمانیا. له هه‌مانکاتدا یه‌کێکه له دوا بیریاره‌کانی قوتابخانه‌ی فرانکفۆرت. ئه‌م قوتابخانه‌یه که چه‌ندین ناوی گه‌وره‌ له خۆی ئه‌گرێت وه‌ک ئه‌دۆرنۆ، هۆرکهایمه‌ر، مارکێزه و چه‌ندانی تر، زیاتر به تیۆره‌ی ره‌خنه‌گرانه (کریتیکاڵ تیوری) ناسراوه. فه‌‌یله‌سوفانی ئه‌م قوتابخانه‌یه ره‌نگه هه‌ریه‌که‌ و له بوارێکی تایبه‌تی خۆیدا کاریکردبێت به‌ڵام ئه‌وه‌ی به‌شێوه‌یه‌کی لاوازو گشتی پێکه‌وه‌یان ئه‌به‌ستێ ئه‌وه‌یه که هه‌ر هه‌مویان هه‌وڵی گواستنه‌وه‌ی مارکسیزمیان داوه بۆ بواری که‌لتور، که‌ڵچراڵ مارکسیزم.
من له‌م نووسینه‌مدا ئاره‌زووی ئه‌وه‌م نیه که زیاتر قسه له‌سه‌ر قوتابخانه‌‌ی فرانکفۆرت بکه‌م چونکه ئه‌وه به بابه‌ت و دوو بابه‌‌ت ته‌واو نابێت. ئه‌وه‌ی زیاتر من حه‌زئه‌که‌م قسه‌ی له‌سه‌ر بکه‌م هابرمازه‌ به تایبه‌ت تیوره به ناوبانگه‌که‌ی که به تیوره‌ی بواری گشتی ناسراوه له‌لایه‌ک و وه‌ک هه‌میشه کاریگه‌ری له سه‌ر پانتایی بیرکردنه‌وه‌ی ئێمه له سه‌ر ده‌وڵه‌ت. قسه‌کردن له سه‌ر هابرماز ئاسان نیه، چونکه ئه‌و به زمانێکی چروپر د‌‌ه‌نووسێت و شاره‌زایی منیش بۆئه‌و ده‌گه‌رێته‌وه بۆ ئه‌و ده‌قانه‌ی که وه‌رگێراونه‌ته سه‌ر زمانی ئینگلیزی و چه‌ند کۆرسێکی تایبه‌ت له زانکۆ ده‌رباره‌ی ئه‌و.
پێش ئه‌وه‌ی بچینه سه‌ر تیوره‌ی بواری گشتی ده‌بێ هه‌ندێ پێشینه‌ی پێویست روونکه‌ینه‌وه که یارمه‌تیمان ئه‌دات بۆ تێگه‌یشتنێکی تۆکمانه‌ تر ده‌رباره‌ی هابرماز و تیوره‌که‌‌ی. به تایبه‌ت هابرماز وه‌ک ناوێک به بواری رۆشنبیری کوردی ناسراوه به‌ڵام وه‌ک تێگه‌یشتنێک هێنده نه‌ناسراوه یان به‌لانی که‌م هیچ نه‌ناسراوه. ئه‌وانه‌ش تائێستا هه‌وڵێان دابێ بۆ قسه‌کردن یان خواستنی دێرێک یان دوو دێر له بابه‌ته‌کانی ئه‌و نه‌یانتوانیوه پوخته‌و ناوه‌رۆکی تیوره‌که‌ی ئه‌و به خوێنه‌ر بناسێنن. ئه‌م ده‌رده وه‌ک په‌تایه‌ک زۆربه‌ی فه‌یله‌سوفان و بیریارانی تری گرتوه‌ته‌وه. په‌‌یوه‌ندی ئێمه له گه‌ڵ بیردا وه‌ک په‌یوه‌ندی وایه له گه‌ڵ شتومه‌ک و به‌رهه‌مه ته‌کنه‌لۆژیه‌کاندا، به‌کاریدێنن، زۆرجار سه‌قه‌تانه، کۆپی ئه‌که‌ین، خۆمان ئه‌که‌ینه خاوه‌نی، که‌چی له هه‌مانکاتدا هیچی ده‌رباره نازانین. په‌یوه‌ندی رۆشنبیران و فیکری رۆژئاوا و کاریگه‌ری له سه‌ر ره‌وتی کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری، کۆمه‌ڵگای ئێمه، بوارێکه قسه‌ی زۆر هه‌ڵئه‌گرێت. بۆ قسه‌کردن له سه‌ر ئه‌م بواره‌ و نه‌هامه‌تیه‌کانی له داهاتودا ده‌گه‌رێمه بۆ قسه‌کردن له‌‌سه‌ر بیری رۆژئاواو ئینتلجینسیای رۆژهه‌ڵات به به‌راوردکردنی کۆمه‌ڵی بیریاری ئه‌فریقی و کورد. چونکه گه‌ڵانی ئه‌فریقا به‌ده‌ست هه‌مان کێشه هاوشێوه‌کانی کوردوستانه‌وه ده‌ناڵێنن.

یه‌کیک له پێشینه گرنگه‌کان ئه‌وه‌یه که هابرماز، هێشتا خۆی سه‌ر به مۆدێرنه له قه‌ڵه‌م ئه‌دات. به بروای ئه‌و مۆدێرنه پرۆژ‌‌یه‌کی ته‌واو نه‌بووه، به‌‌و مانایه هه‌میشه له نوێبوونه‌وه‌دایه و د‌‌توانێ خۆی نوێبکاته‌وه، به تایبه‌ت به هۆی سه‌روه‌رێتی عه‌قڵ. هه‌ر ئه‌م تێروانینه بوو که ده‌مه‌قاڵه‌یه‌کی زۆری نایه‌‌وه له‌نێوان ئه‌و[هابرماز] و فه‌یله‌سوفی دژه مۆدێرنه میشێل فۆکۆدا. به‌ڵام مانای چیه هێشتا داکۆکیکه‌ری مۆدێرنه بیت. مۆدێرنه چه‌ند سیفه‌تێکی تایبه‌تی هه‌یه، له‌ نێو ئه‌م سیفه‌تانه‌دا، برواکردن به‌توانای بێپایانی عه‌قڵ، به‌جۆرێک و‌‌ه‌ک ئیمانوئێل کانت ده‌ڵی هیچ ده‌سه‌ڵاتێک له‌‌سه‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی عه‌قڵه‌وه نیه. ئه‌گه‌ر ئه‌مه یه‌کێک بێت له سیفه‌ته هه‌ره سه‌ره‌کیه‌کانی مۆدێرنه‌ و رێنێسانس ئه‌وا سیفه‌‌تێکی تر ئه‌وه‌یه که مرۆڤایه‌تی هه‌رده‌م له گه‌شه‌دایه به‌ره‌و باشی ئه‌مه‌ش له رێگای زانست و عه‌‌قڵه‌وه فه‌راهه‌م ده‌بێت.
هه‌رچه‌نده زانست و لایه‌نه تاریکه‌کانی ئه‌مانباته‌وه قسه‌کردن له سه‌ر ماکس ڤیبه‌ر، به‌ڵام هابرماز له‌‌وه به ئاگایه که زانین و زانست ته‌نها به‌وه‌وه ناوه‌ستن له دیاریده‌کان بکۆڵنه‌وه و لێیان تێبگه‌ن به‌ڵکو وه‌ک ئه‌دۆرنۆ و هۆرکهایمه‌ر جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌که‌نه‌وه زانست ئاره‌زووی کۆنترۆلکردنی سروشت و مرۆڤیشی هه‌یه. هه‌ربۆیه هابرماز داوا له تاکه‌کان ئه‌کات که هه‌میشه به ئاگابن و خۆیان له بواری عه‌قڵ و تێگه‌یشتنه‌‌وه پڕ چه‌ک که‌ن بۆئه‌وه‌ی ئاماده‌بن که له‌‌سه‌ر هه‌موو لایه‌‌نێک بتوانن ئارگویمێنت بکه‌ن. چونکه لای هابرماز ئارگویمێنت یان ململانێ له‌بواری عه‌قڵیدا له‌رێی زمانه‌وه ته‌نها رێگایه بۆ چالاک بوون و به‌شداریکردن له بواری گشتی دا.
بۆیه به ئاسانی ده‌توانین بڵیین هابرماز سه‌ر به پۆلی فه‌یله‌سوفانی، نیوکانت، یان کانتیه نوێکانه. هه‌ربۆیه کاتێک کانت ده‌ڵی موناقه‌شه بکه و ئارگومێنتت هه‌بێ به‌ڵام هه‌میشه گوێرایه‌ڵ به. ئه‌مه به‌و مانایه دێت هه‌رگیز توندوتیژی به‌کارمه‌هێنه، شۆرشکردن و شۆرشگێران کارێکی خراپه، حکومه‌ت یان ده‌سه‌ڵات هه‌میشه مافی هه‌یه که دژ به هه‌موو کارێکی توند و تیژی بوه‌ستێته‌وه چونکه کارێکی ناعه‌قڵانیه. لێره‌وه تاکی هابرمازیانه بۆئه‌وه‌ی بتوانێ که‌‌سێکی چالاک بێت یان هاوڵاتی بێت ده‌بێ عه‌قلانی بێت، رۆشنبیربێت، به ئاگابێت، به‌شداربێت له بواره کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانا.
لێره‌وه ده‌توانین بڵێین لای هابرماز دیموکراسی ته‌نها سیسته‌مه و به‌هیچ جۆرێک ئه‌لته‌رناتیڤی نیه. له نێو دیموکراسیدا تاکه‌‌کان له کاتی هه‌بوونی بواری گشتی و ئازاددا ده‌توانن بابه‌ته رامیاری و کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان بگوێزنه‌‌وه بۆ ئاستی خیتاب، دیسکۆرس. کاتێک هه‌ر کێشه‌یه‌ک گه‌شته ئاستی خیتاب ئه‌وا تاکه‌‌کان له‌‌لایه‌ک و ده‌سه‌ڵات له‌لایه‌ک ده‌که‌ونه گفتوگۆ و له ئه‌نجامدا هه‌ردوولا ده‌گه‌نه ئاستێکی رێک یان به‌لانس. ئه‌مه رووئه‌دات چونکه به بروای هابرماز ده‌وڵه‌ت یان ده‌سه‌ڵات کێشه‌ی یاسایی بوونی هه‌یه. کێشه‌ی یاسایی بوون مه‌‌به‌‌ستی ئه‌وه‌یه ده‌وڵه‌ت هه‌میشه پێویستی به هاووڵاتیانیه‌تی بۆئه‌وه‌ی ببێته ده‌زگایه‌کی خاوه‌ن شه‌رعیه‌ت و یاسایی. چونکه له دیموکراسیدا به پێچه‌وانه‌ی سیسته‌مه‌کانی تر ته‌نها خه‌ڵک سه‌روه‌ره. بۆیه ده‌وڵه‌ت هه‌میشه ناچاره یان پێویسته شه‌رعیه‌تی بوونی له هاووڵاتیانیه‌وه وه‌رگرێت ئه‌گینا هه‌رزوو ده‌بێته ده‌وڵه‌تێکی ناشه‌رعی. به‌لای هابرمازه‌وه ئه‌م شه‌رعی بوونه بۆ ده‌وڵه‌ت هێجگار گرنگه بۆیه ده‌وڵه‌ت هه‌میشه ناچاره بگه‌رێته‌وه بۆ هاووڵاتیانی و له‌گه‌‌ڵیاندا بکه‌وێته‌ گفتوگۆ.
هه‌رئه‌مه وه‌های له هابرمازکرده‌وه که دوو کاتۆگۆری دیاریکات یه‌که‌م کاتاگۆریا ژیانی دونیاییه، که مه‌به‌ست لێی ئه‌و چالاکیه رۆژانه‌یه که تاکێک ئه‌نجامی ئه‌دات و هه‌وڵئه‌دات مانای پێببه‌خشی. ئه‌م چه‌مکه هێنده نوێ نیه چونکه له چه‌مکه‌کانی تری هایدگه‌ر و هۆسرێل ئه‌چێت به تایبه‌ت چه‌مکی بوون له دونیادا لای هایدگه‌ر له کتێبی بوون و کات. کاتاگۆری دووه‌م هابرماز پێی ده‌ڵێت سیسته‌م، که مه‌به‌ستی لێی ده‌سه‌لات و پاره‌ و ده‌وڵه‌ته. به لای هابرمازه‌وه سیسته‌م ژیانی دونیای ، لایف ۆۆرڵد به ئینگلیزی و لیبنسڤێلت به ئه‌ڵمانی، کۆڵۆنیکردوه.
ئه‌م داگیرکردن یان کۆڵۆنیکردنه له چه‌ند روویه‌که‌وه رووئه‌دات، وه‌ک به بیرۆکراسی بوونی ده‌وڵه‌ت و ئاڵۆزبوونی، میدیا، بازار، به تایبه‌ت له سه‌رده‌مێکا که مرۆڤه‌کان له مافه‌کانی هاووڵاتی بوونی خۆیان ده‌ستبه‌ردارئه‌بن و ده‌بنی کریار یان کۆنسیومه‌ر. کرینیش پرۆسه‌یه‌کی ناکۆتایه له سیسته‌می که‌پیتالیزما چونکه هه‌میشه ئێمه له کاری کرینی ناپێویستداین ئه‌گه‌ر له هێربرت مارکۆزه‌وه چه‌مکێک قه‌رزکه‌ین. مه‌به‌ست له کرینی ناپێویست ئه‌وه‌یه ئێمه هه‌میشه له رێگایی رێکلامه فریوئه‌درێین که گوایه هه‌میشه پێویستمان به زۆرشت هه‌یه، که له کاتێکا ژیانمان باشتر ئه‌بێت ئه‌گه‌ر ئه‌و شتانه‌مان نه‌بێت. مه‌به‌ستی که‌پیتالیزم له‌مه ئه‌وه‌یه که بازار ده‌بێت هه‌میشه به‌رد‌‌وام بێت ئه‌گینا شکست دێنێت. ئه‌مه وه‌هایکرده که بواری بازار و شتومه‌ک له هه‌مووشتێ زیاتر کاتی تاک بگرێت و بواری ئه‌رکه‌کانی تر که‌مکاته‌وه. هه‌ندێک بروایان وایه ئه‌مه پلانێکی دارێژراوه دژ به ئازادی هاووڵاتیان، چۆمسکی زیاتر لایه‌نگری ئه‌م بیرورایه‌ن.

ئێستا ئه‌گه‌ربێینه سه‌ر چه‌مکی بواری گشتی. بواری گشتی به پێچه‌وانه‌ی بواری تایبه‌تیه. ئه‌م بواره بریتیه له ئه‌و جێگایانه‌ێ که تاکه‌کان له‌ده‌ره‌وه‌ی شوێنه تایبه‌ته‌کانی خۆیانه‌وه له گه‌ڵ ئه‌وانی تردا کۆئه‌بنه‌وه، به‌ریه‌کئه‌که‌ون، یه‌کترئه‌ناسن، شت و کێشه‌ی ئه‌وانی تریان به‌رگوێئه‌که‌وێت، کێشه هاوبه‌شه‌کانیان به‌شئه‌که‌ن، پێکه‌وه بیر له گۆران و چاره‌سه‌رئه‌که‌نه‌وه، بروا به‌یه‌کتری په‌یدائه‌که‌ن، ئه‌مانه وه‌ها ئه‌کات که له نێوانیاندا ناوه‌ند پێکبێت. ئه‌م ناوه‌نده وه‌ک به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌ش پێکه‌وه‌یان ئه‌به‌ستێت وایان لێئه‌کات له پێناوی ئامانجێکی هاوبه‌‌شا پێکه‌وه کاربکه‌ن. بۆنموونه کارکردنی کرێکاران پێکه‌وه له کارگه‌یه یان کۆمپانیایه‌ک وه‌هایان لێئه‌کات که له یه‌کنزیک ببنه‌وه و له خه‌م و ده‌رده‌سه‌ریه‌کانی یه‌کتر به ئاگابن. ئه‌مه وه‌هاییکرد کاتێک له شۆرشی پیشه‌سازی له به‌ریتانیا کرێکاره‌کان له بوارێکا پێکه‌وه کاریانده‌کرد پاشان پارتی کرێکارانیان هێنایه گۆرێ. ئه‌م تێروانینه به پێچه‌وانه‌ی مارکسه. لای مارکس ئازاره‌کانه وه‌ها له کرێکاران ئه‌کات که یه‌کبگرن و راپه‌رن. هه‌ستکردن به ئازار و شۆرش زیاتر کاری کردار و په‌رچه‌کردارن که دوورن له بواری بیرکردنه‌‌وه‌ و پلان و رێکخستن و ئارگویمێنتی عه‌قڵی.
ئه‌مرۆ بواری گشتی ته‌نها ئه‌و شوێنی کار و چاخانه‌ و قاوخانه‌ و ئه‌و جێگایانه نیه به‌ڵکو بوارێکی هه‌ره‌گرنگ که هاتوه‌ته کایه‌وه شوێنی ناشوێنه. مه‌به‌‌ست له‌مه ئه‌و پانتاییانه‌یه که له بواری نوسین و رۆژنامه و له هه‌مووی گرنگتر ئینته‌رنێته. له‌م بوارانه‌دا کێشه‌کان به‌رچاوده‌خرێن، رایه‌ڵ ده‌کرێن، بیروراجیاوازه‌کان ده‌گوێزرێنه‌وه، ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی به ئاگابوون، عه‌قڵانی بوون، گه‌شه‌کردنی ئارگویمێنت، پاشان گه‌شه‌ی دیموکراسی. له‌م دوایانه‌‌دا ئه‌م بواره راسته‌وخۆ که‌وته ژێر مه‌ترسیه‌وه به تایبه‌ت به ناوزه‌دکردنی به پانتایی زمانی زبر. له شوێنێکی تردا زمانی زبرمان له روانگه‌ی لیبراڵه‌وه خوێندوه‌ته‌وه به‌م زوانه بڵاوی ئه‌که‌ینه‌وه.
چی ئه‌توانین له هابرمازه‌وه فێربین بۆ کۆمه‌ڵگاو د‌‌ه‌وڵه‌تی کوردی. دیاره هابرماز کۆمه‌ڵگای رۆژئاوا بابه‌تی لێکۆڵینه‌وه‌کانیه‌تی، کۆمه‌ڵگایه‌ک که ئازادی بواری گشتی ته‌‌نیوه وه ئازادیه‌کانی بیرکردنه‌‌وه و راده‌ربرین و خۆپێشاندان و رێکخستنی کۆمه‌لگا و حیزب و ئه‌وانی تر له هه‌موو جێگایه‌کی تر زیاتر له دونیادا به‌‌رقه‌ران. به‌لام سه‌رباری ئه‌مانه هابرماز و بیری هابرماز به‌سودده‌بێت بۆ بیرکردنه‌وه‌ی ئێمه له کۆمه‌ڵگاو هه‌روه‌ها له ده‌وڵه‌ت.

سه‌روه‌رێتی خه‌ڵک. ئه‌م خاڵه تا راده‌یه‌کی زۆر به بایه‌خه، چونکه تا ئێستا زۆر نوێیه له بیری رامیاری ئێمه‌دا. له کۆمه‌ڵگای ئاینیدا ده‌وڵه‌ت سه‌روه‌ری له خواوه وه‌رده‌گرێت. له ده‌وڵه‌تی فیوداڵدا سه‌روه‌ری بۆ پاشا و میره‌کانه. به‌ڵام ته‌نها له دیموکراسیدا سه‌روه‌ری بۆ هاووڵاتیانه. بوونی هاووڵاتی به سه‌رچاوه‌ی شه‌‌رعیه‌تی ده‌وڵه‌ت، یه‌کێکه له خاڵه گرنگه‌کان. ده‌وڵه‌ت له رۆژهه‌ڵات له دۆخێکی نارسیسیانه‌ی زۆر قووڵدا ئه‌ژی. به داخه‌وه تا ئاستێکی زۆریش ئه‌م ده‌وڵه‌تۆکه‌ بچکۆله‌ی خۆشمان. نارسیسیم به مانای ئه‌وه هه‌میشه به شان و باڵ و شکۆمه‌ندی خۆیا هه‌ڵئه‌دات، هه‌رگیز ناتوانی که‌سێ تری جگه له‌خۆی خۆش بووێت. ئه‌م نارسیسزمه‌یه بواره‌کانی گشتی و بیرکردنه‌وه‌ و راده‌ربرین و په‌یوه‌ندیکردنی ته‌سککردوه‌ته‌وه. ده‌وڵه‌تی نارسیست، که ره‌نگدانه‌وه‌ی که‌سه‌ ناریسیسته‌کانیه‌تی، زوو توره‌ده‌بێ، هه‌رزوو دڵی ده‌شکێ، هه‌ر خێرا هه‌ست به که‌می ئه‌کات، ناتوانێ دان به بوونی ئه‌وانی ترابنێت، ناتوانێ گوێگربێت، هه‌رکاتێ گوێی له زمانی زبربوو ئیتر جامی غه‌زه‌بی پڕده‌بێ. ئه‌م ده‌وڵه‌ته ناتوانێ دیموکراتی بیت. ناتوانێ کێشه‌کان بگواستێته‌وه بۆ بواری خیتاب و له گه‌ڵ هاووڵاتیانیا بکه‌وێته‌ گفتوگۆ. ده‌وڵه‌ت به شێوه‌ی جوراوجۆر له‌گه‌ڵ هاووڵاتیانیا ده‌که‌وێته گفتوگۆ، هه‌ر دیاریترینیان شێوازی ریفراندۆمه. لێره له‌ووڵاتی ئایرله‌ندا له ده‌ستوری ئایرله‌ندیدا جێگیره ئه‌گه‌ر هه‌ر کێشه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ ده‌ستوردا نه‌‌گونجا، یان پێویستی به گۆرانی ده‌ستور کرد ، ئه‌وا ته‌نها له رێگای ریفراندۆمه‌وه ده‌ستور چاکده‌کرێت یان ده‌گۆردرێت.
دیموکراسی سیسته‌مێکی تا بڵێی ئاڵۆز و ناسکه، له خه‌سڵه‌ته دیارییه‌کانی ئه‌وه‌یه که زۆر به گرانی دێته دی و زۆر به ئاسانی له ده‌ست ده‌چێت. بۆیه ده‌بێ هه‌میشه ئاگاییه‌ک هه‌بێت له لایه‌ن ده‌وڵه‌ت و هاووڵاتیانه‌‌وه که ئایا هێشتا ده‌وڵه‌ته‌که‌یان شه‌رعیه، ئایا هێشتا زۆرینه‌‌ی خه‌ڵكی کۆمه‌ڵگا لێی رازین. ئه‌گه‌ر نا ئه‌وا ده‌بێت هه‌ر زوو به دوای شه‌رعیه‌تی خۆیدا بگه‌رێت و له گه‌ڵ هاووڵاتیانیا بکه‌وێته گفتوگۆ.
لایه‌نێکی تر له بیر هابرماز ئه‌وه‌یه که بواربدرێت بواری گشتی بێته کایه‌وه. بواری گشتی له کۆمه‌ڵگای کوردیا زۆرلاوازه. هۆکاری ئه‌و لاوازیه زۆرن به‌ڵام به‌گشتی ده‌گه‌رێته‌وه بۆ نه‌بوونی دیموکراسی، گه‌شه‌نه‌کردنی زانست، باڵاده‌ستی ئاین، نه‌بوونی سێکیولایزم. هه‌ردوو زلحیزبه کوردیه‌که هه‌رچه‌نده ده‌یانه‌‌وێ له ئه‌مریکاوه نزیکبن به‌ڵام رۆژ له‌دوای رۆژ زیاتر و زیاتر به شێوازی چینی حوکم ئه‌که‌ن. شێوازێک که حیزب بواری تایبه‌ت و بواری گشتی تابینه‌قاقه ئاخنیوه. نه له سه‌ر کار نه له پارک نه له زانکۆ بوار نیه بۆ دروستبوونی ئارگویمێنتێکی بونیادنه‌ر که عه‌قڵ تیاباڵا ده‌ست بێت. ئێستاش زۆربه‌ی قسه‌‌کردن له کوردوستان له بواری گشتیا یان ده‌رباره‌ی کێ باشه‌ و کێ خراپه یان ده‌رباره‌ی شت و مه‌که بێبه‌هاکانه. له کاتی گه‌رانه‌‌وه‌م بۆ کوردوستان مایه‌ی سه‌رسورمان بوو کاتێک خه‌ڵکی ئه‌و هه‌موو کات و ووزه‌ و بیرکردنه‌‌وه‌ی ته‌رخانده‌کرد بۆ مۆبایله‌که‌ی.
کێشه‌یه‌کی تر که هابرماز ده‌توانێ یارمه‌‌تیمان بدات ئه‌وه‌یه، بۆچی کۆمه‌ڵگای ئێمه له هه‌موو بوارێکا خه‌ریکی مانگرتنه که‌چی له هه‌مانکاتدا بروایه‌کی ئاینیانه‌ی به حیزبه‌‌کان هه‌یه. ئه‌گه‌ر حیزبه کوردیه‌کان له قه‌یراندان ئه‌وا ئه‌رکی خه‌ڵکه له قه‌یران رزگاریانکات، به‌ڵام له کوردوستان له‌به‌ر سه‌ربه‌خۆنه‌بوونی خه‌ڵک و تاک، خه‌ڵک زیاتر مه‌رن تا مرۆڤ. هه‌ربۆیه که حیزب توشی قه‌یران ده‌بێت هه‌ر زوو له‌گه‌ڵیشیا کۆمه‌ڵگا توشی قه‌یران ده‌بێت. ئه‌وه‌ی ئاشکرایه ئه‌وه‌یه که ئێمه له قۆناغی پێش مۆدێرنه‌دا ئه‌ژین. له به‌رامبه‌ر رووداوه‌کاندا هه‌ڵئه‌چین و سوزمان زاڵده‌بێت. دیاریده‌ی مه‌رگی دۆعا و ئه‌و هیستریایه‌ی به‌دوای خۆیدا هێنا وه‌ک ئه‌وه‌ی هه‌تا ئێستا کاری وه‌ها له‌و کۆمه‌ڵگایه‌دا رووینه‌دابێت. چی له مه‌رگی درندانه زیاتر ئاشنایه به کۆمه‌ڵگای ئێمه. ئه‌مه ئه‌گه‌ر ببێته وه‌دیهێنانی خیتابێکی کۆمه‌ڵایه‌تی رامیاری هێمن که کۆمه‌ڵگا به‌ره‌و تێگه‌یشتنی زیاتر ببات ئه‌وه پۆزه‌تیفه به‌ڵام ئه‌گه‌ر تسونامی هه‌سته‌کان به شیعر و ئینشاکانیانه‌وه هه‌موو کون که‌له‌به‌رێک پڕکه‌ن و هه‌ر زوو دابمرکێنه‌وه بێئه‌وه‌ی هیچ له پاش خۆیان به‌جێبهێڵن، ئه‌وا ئه‌وه‌ی رووئه‌دات جگه له جۆرێکی پۆستمۆدێرنه‌ی باوکه رۆ و رۆڵه رۆ هیچیت ترنیه.

ره‌هه‌ندێکی تری فیکری هابرماز ئه‌‌وه‌یه که جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ئه‌کاته‌وه که له نێوان ژیانی دونیایی و سیسته‌مدا پانتاییه‌ک هه‌یه که ده‌کرێت ببێته جێگای له دایکبوونی رێکخراوه کۆمه‌لایه‌تیه‌کان. رێکخراوه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان که یه‌کیکن له کۆڵه‌که بنه‌ره‌تیه‌کانی دیموکراسی به کۆمه‌ڵگای ئێمه نامۆن. کۆمه‌ڵگای ئێمه به هه‌موو ئه‌و یانه جۆراوجۆرانه نامۆیه که کۆمه‌ڵاگی رۆژئاوای ته‌‌نیوه. یانه‌ی کتێب خوێندنه‌وه بۆ نموونه. کۆمه‌ڵێک خه‌ڵک پێکه‌وه مانگی جارێک له ماڵێکا کۆئه‌بنه‌وه بۆ لێکۆڵینه‌وه ده‌رباره‌ی کتێبێکی تایبه‌ت که هه‌ر هه‌موویان خوێندویانه‌ته‌وه. یانه وه‌رزشیه جۆراوجۆاره‌کان ، یانه خێرخوازیه‌کان، یانه‌ی پاک راگرتنی گه‌ره‌ک و چه‌نده‌ها یانه‌ی جۆراوجۆری تر. رۆبرت پۆتنام کۆمه‌ڵناسی ئه‌مریکی ناسراو که له زانکۆی هارڤه‌رد وانه ئه‌ڵێته‌وه له کتێبه به ناوبانگه‌که‌یا (بۆڵنگ به ته‌نها) که له کاتێکا بۆڵنگ ده‌بێ له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردابێت، باسی ئه‌م دیاریدانه ئه‌کات. ئه‌م رێکخراوانه مه‌رج نیه ته‌نها له بواری کۆمه‌ڵایه‌تیابن به‌ڵکو د‌‌ه‌کرێ ببنه سیاسیش، به‌تایبه‌ت کاتێک کۆمه‌ڵێ خه‌لکی خاوه‌ن کێشه‌یه تایبه‌ت یان سه‌ر به‌شوێنێکی تایبه‌ت ده‌ردو مه‌ینه‌تیه تایبه‌تیه‌کانیان له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه گوێی لێناگیرێ ئه‌وا ده‌توانن رێکخراوی تایبه‌ت به خۆیان پێکبێنن بۆ به‌دیهێنان و داکۆکیکردن له کێشه‌کانیان. دیاره ره‌نگه له کوردوستان ژماره‌یه‌کی بێشومار رێکخراو هه‌بێت که هیچ شتێک ئه‌نجام ناده‌ن و زۆربه‌یان له‌لایه‌ن کۆمه‌ڵه بیانیه‌کانه‌وه پێکهێنراون، به‌لام ئه‌وانه‌ی کاری تیائه‌که‌ن جگه له فیزلێدان به سه‌ر خه‌ڵك و خۆبه‌‌زلزانین و خۆبه ئه‌وروپی زانین و شتی پوچی تری له‌م جۆره هیچی تریان له ده‌ستنایه‌ت. له باشترین باردا نه‌‌بوونیان سودی زیاتره چونکه سه‌رچاوه‌یان له تێگه‌یشتن و پێویستی خه‌ڵکه‌وه نیه به‌ڵکو بونیادێکی کۆڵۆنین، زۆرینه‌ی ئه‌ندامه‌کانی مه‌به‌ستیان پاره‌په‌یداکردنه. له کۆتایدا ئه‌گه‌ر دیموکراسیمان ده‌وێ ده‌بێ به‌رده‌وام بێوچان کاری بۆبکه‌ین، ئه‌گینا هه‌رگیز پێی شادنابین. ئه‌م کارکردنه ده‌کرێت ببێته به‌شێک له کاری و ژیانی رۆژانه‌مان. کاتێک فه‌ره‌نساویه‌کان رێگه‌یان به ‌ ئازادی راده‌ربریندا له ووڵاتی سنیگاڵ له سه‌ده‌ی هه‌ژده‌دا ئه‌وا بووبه هۆی دیموکراسی بوونی ئه‌و ووڵاته بۆیه ئه‌مرۆ سینیگال له هه‌موو ووڵاتێکی ئه‌فریقی زیاتر سه‌قامگیرتره.

زمانی لووس و زمانی زبر

سه‌ردار عه‌زیز
له‌م دوایه‌نه‌دا کێشه‌ی زمانی زبر، یان نووسین به‌شێوازێکی تووره یان توند و تیژ، بووه‌ته مایه‌ی مشتومر له‌نێوان دوو به‌ره‌ی جودا له رۆشنبیراندا. کێشه‌ی ده‌ربرین و نووسین له‌لایه‌ک و چۆنێتی ئه‌و ده‌ربرین و نووسینانه له‌لایه‌کی تر، زۆر له‌وه مه‌ترسیدارتره که ته‌نها به چه‌ند نووسینێک یان ووتارێکی رۆژنامه‌یی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵا بکرێت. بۆیه ئه‌م بواره قسه‌ و باسی زۆر زیاتر هه‌ڵد‌‌ه‌گرێت. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌م هۆیه به‌ئه‌رکی خۆممزانی وه‌ک هاورێیانی تر منیش به‌ردێک فرێده‌مه ئه‌م گۆمه‌وه. زمانی زبر، زاراوه‌یه‌که له‌لایه‌ن که‌سانێکه‌وه به کاردێت بۆ ناونان له شێوازێکی تایبه‌ت له به‌کارهێنانی زمان. دیاره ووشه‌ی زبر ئه‌مرۆ بوه‌ته چه‌مک؛ ووشه‌ ده‌بێته چه‌مک کاتێک بارگاوی ده‌بێت به کۆمه‌ڵێک مانا له ده‌ره‌وه‌ی مانای تایبه‌تی خۆی. زبر به مانای نه‌شیاو، بازاری، نزم له‌رووی سه‌لیقه‌ی ئه‌ده‌بیه‌وه، نادیپلۆماسی.
دابه‌شکردنی زمان بۆ زبر و دژه‌که‌ی که لووسه؛ کارێکی مه‌ترسیداره. زمان لووس ئه‌و که‌سه‌یه که له لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه ریی پێئه‌درێت، له لایه‌ن خۆیه‌وه رێ به خۆی ئه‌دات، وه له ئه‌نجامدا رێ له ئه‌وانی تر ئه‌گرێت. زمان لووس ناچێته خانه‌ی رۆشنبیره‌وه به‌ڵکو ئه‌و زیاتر پروپاگه‌نده‌چیه. زمانی لووس کاری لێسانه‌وه‌ و رازانه‌وه‌ و بریقه‌دانه‌وه‌یه. زمانی لووس دژ به چال و چۆڵی و زبری و ناشیرینیه. بۆئه‌وه‌ی زیاتر له‌م کێشه مه‌ترسیداره بدویین پێویستمان به زمانی سێهه‌مه. زمانێک نه لووس بێت بۆ شاردنه‌وه و نه زبربێت بۆ بریدارکردن، ناوی زمانی سێهه‌م ده‌نێین زمانی هێمن.
کاتێک که من دێم زمانه‌کان پۆلێن ده‌که‌م مه‌به‌ستم ئه‌وه‌نیه، باش و خراپ یان رێپێدراو و رێپێنه‌درا پۆلێنکه‌م. مه‌به‌ستی من له پۆلێنکردن ته‌نها بۆ دیاریکردن و ناساندنه. چونکه نه‌ک من هیچ که‌‌سێک مافی ئه‌وه‌ی نیه ئاستی زمانه‌کان دیاریبکات. کاتێک که‌سێکیش مافی ئه‌وه‌ی به خۆی دا که زمانه‌کان پۆلێنکات ئه‌وا ده‌‌ست له کارێکی پڕ مه‌ترسی ئه‌دات. له پشت ئه‌م سیناریویه‌وه کۆمه‌ڵێک پرسیار هه‌یه که بۆ وه‌ڵام ئه‌پارێنه‌وه. کێ مافی قسه‌‌کردنی هه‌یه؟ کێ مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه شێوازی ده‌ربرینه‌کان دارێژێ؟ ئایا زمانی زبر و زمانی لووس به‌رده‌وام له گۆراندا نین؟ ئایا زمانی زبر ئاماژه‌نیه بۆ کۆمه‌ڵێک، توێژێک یان به‌شێکی کۆمه‌ڵگا که ده‌یان و سه‌دان هۆکاری کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری و رامیاری له‌پشت ئه‌و شێوازه‌ی ده‌برینیانه‌وه‌یه؟ ئایا که‌سێک زمانی زبربوو ئیتر ده‌بێ بێده‌نگ بێت؟ ئایا بۆچی که‌سێک زمانی زبره؟ له کۆتاییدا بۆچی سیاسه‌ت گه‌شته ئه‌و ئاسته‌ی که به‌و شێوه‌یه ده‌رببرێت؟
ئه‌گه‌ر جارێکی تر بگه‌رێینه‌وه بۆ مانای ووشه‌ی زبر و بپرسین زبر بۆ کێ؟ ئه‌و زمانه‌ی که به زمانی زبر له قه‌ڵه‌م ئه‌درێت لاشه‌ی کێ بریندارئه‌کات. دیاره وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره زۆر ئاشکرایه، ئه‌وه‌ی هه‌ست به زبری ئه‌و جۆره زمانه ‌ئه‌کات ده‌سه‌ڵاته. ده‌سه‌ڵاته که بێزاره له زمانی زبر و داوای زمانی لووس ئه‌کات. به‌ڵام بۆچی ده‌سه‌ڵات له خۆی ناپرسێت بۆچی به‌م جۆره زمانه له‌گه‌ڵما ده‌ئاخڤن؟ بۆچی زمانێکی هێمن و نه‌رم و نیان ناگرنه به‌ر؟ ئایا ئه‌م بێزاربوونه له‌م زبریه گه‌واهی ئه‌وه‌یه که لاشه‌ی ده‌سه‌ڵات هه‌ست به ئازارئه‌کات؟ ئایا ئه‌مه بۆخۆی هانده‌رێک نیه بۆ زیاتر ته‌شه‌نه کردنی زمانی زبر؟ چونکه وه‌ک هه‌مووان ده‌زانین که ده‌سه‌ڵات له‌به‌رامبه‌ر داوا و ئازاره‌ره‌کانی خه‌ڵكی ساد‌‌ه‌دا رێژه‌یه‌کی زۆری قورقوشمی کردوه‌ته گوێیه‌کانیه‌وه و ئاماده‌نیه ته‌نانه‌ت گوێ بۆ نووزه‌ی مناڵێک یان ئاهی پیره‌ژنێکی ئه‌نفالکراویش بگرێت.
ئیدوارد سه‌عید ده‌رباره‌ی ئه‌رکی رۆشنبیر ده‌ڵێت؛ یه‌کێک له ئه‌رکه سه‌ره‌کیه‌کانی رۆشنبیر ئه‌وه‌یه که هه‌میشه راستی به گوێ ده‌سه‌ڵاتدا بدات. ئه‌م ووته‌زایه ئه‌وه‌مان بۆ روون ئه‌کاته‌وه که ده‌سه‌ڵات پێیخۆش نیه که گوێی له راستی بێت بۆیه ئه‌رکی گه‌وره‌ی رۆشنبیر ئه‌وه‌یه که هه‌میشه بیداته به‌ر گوێیا، وه بیری بهێنێته‌وه، له پشتگوێخستن و شاردنه‌وه رزگاریکات. ئایا زمانی راستی زمانێکی زبره؟ یان ئه‌ویش جۆرێکی تره له زمان که ده‌سه‌ڵات پێیخۆش نیه که گوێ لێبێت. ئه‌گه‌ر ئه‌رکی سه‌ره‌کی رۆشنبیر ئه‌وه‌یه که راستی بیری ده‌سه‌ڵات بخاته‌وه ئایا رۆشنبیری حیزبی ده‌توانێ به‌و کاره هه‌ستێ؟ ئه‌گه‌ر نا ئایا ئه‌رکی ئه‌و بوونه‌وه‌ره که ناویان ناوه رۆشنبیری حیزبی چیه؟ ئه‌وه‌ی روون ئاشکرایه که چه‌مکی رۆشنبیر و چه‌مکی حیزب به یه‌که‌وه دانوویان ناکۆڵێ، بۆیه ده‌توانین بڵیین که ووته‌زای رۆشنبیری حیزبی ووته‌زایه‌کی به‌تاڵه له مانا، وه‌ک ئه‌وه وایه بڵێی تاریکه شه‌وێکی رووناک.
ئه‌وه‌ی زیاتر کێشه‌که ئاڵۆز ئه‌کات ده‌یگوازێته‌وه بۆ پانتاییه فه‌لسه‌فیه‌کان ئه‌وه‌یه ئایا په‌یوه‌ندی هه‌یه له نێوان زبر و راستیدا، ئایا په‌یوه‌ندی نێوان راستی و ده‌سه‌ڵات چ جۆره په‌یوه‌ندیه‌که، ئایا که‌سی حیزبی یان ده‌سه‌ڵاتدار ده‌توانێ راستگۆبێت؟ نیتچه بۆ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه ده‌ڵێت نه‌خێر، به‌لای ئه‌وه‌وه که‌سیک که ئه‌ندامی حیزبێک یان سه‌ر به ئایده‌ڵۆژیایه‌ک بێت هه‌میشه ناچاره راستی بشارێته‌وه‌ و دونیا وه‌ها لێکداته‌وه که گوایه به هه‌موو جۆرێ له گه‌ڵ ئایده‌لۆژیا و بروای حیزبه‌که‌یا ده‌گونجێ. بۆیه گومانێکی زۆر هه‌یه ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی پێی ده‌ڵێن راستی. به‌تایبه‌ت پاش کتێبی جیانالۆژیای مه‌عریفه‌ی فۆکۆ. فۆکۆ له‌و کتێبه‌دا ئه‌و تێزه‌ی هێنایه ئاراوه که هه‌موو راستیه‌ک رۆژێک له رۆژان، ساتێک له ساته‌وه‌خته‌کان له لایه‌ن کۆمه‌ڵێک، ده‌سته‌یه‌ک، تاقمێ له خه‌ڵکه‌وه دارێژراوه بۆ مه‌به‌ستێکی تایبه‌ت، بۆیه هه‌ر کاتێک هه‌رشتێکمان به ناوی راستیه‌وه بیست ده‌بێت به‌دوای ره‌گوریشه‌یا بگه‌رێین و بزانین چۆن هاتوه‌ته دونیاوه و گۆرانی چۆنی به سه‌راهاتووه‌ و له خزمه‌تی کێدایه. ئه‌مه به مانای ئه‌وه‌یه نیه که راستی بوونی نیه، به‌ڵکو به‌و مانایه دێت که ره‌نگه خودی راستی له به‌رژه‌وه‌ندی که‌سدا نه‌بیت بۆیه دوور نیه که که‌س راستی نه‌ڵێت. بۆیه هه‌رکاتێک که‌سێک راستی ووتن ده‌کاته پیشه‌ی ئیتر هه‌ر زوو ده‌بێته که‌سێکی زمان زبر و ناشیرین له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌‌وه. به‌ڵام ره‌نگه راستی یان راستی ووتن ته‌نها به‌شێکی بچوکی ئه‌م کێشه‌یه بێت. دیاریکردنی زمانی په‌یوه‌ندی نێوان ده‌سه‌ڵات و خه‌ڵكدا له هه‌ناویا په‌‌یامێک هه‌ڵئه‌گرێت که ره‌گه‌که‌ی ده‌چێته‌وه سه‌ر سیسته‌مه دیکتاتۆری و تۆتالیتاریه‌کان.
به‌شێکی زۆری په‌یره‌وکردنی سیاسه‌تی زمانی پاک یان زمانی شیاو مه‌به‌ست لێی بێده‌نگکردنه. بێده‌نگکردنی خه‌ڵکانی ساده. خه‌‌ڵکانێک که ده‌سه‌ڵات حه‌زناکات گوێی لێیانبێت. ئه‌و خه‌ڵکانه هه‌ژاره‌کانن. هه‌ژاره‌کان ته‌نها له سه‌رده‌می جه‌نگ و خوێنرشتنه‌کاندا وه‌بیر ده‌سه‌ڵات ده‌که‌ونه‌وه. چونکه ده‌سه‌ڵات هه‌میشه به تایبه‌ت له‌و ده‌ڤه‌ره‌ی ئێمه ده‌سه‌ڵاتێکی سه‌رده‌سته یان ئیلیت بووه. د‌‌ه‌سه‌ڵات له رۆژهه‌ڵات وه‌ها فێره که شاعیران (رۆشنبیران) له دێوه‌خانه‌کانیانا دانیشن و هۆنراوه‌یان به سه‌ردا بهۆننه‌وه.
دیاره مۆدێرنه دونیای گۆری. مۆدێرنه له‌لایه‌ک به زانست هه‌موو خه‌یال و سیحر و خه‌زعه‌به‌له‌تاکانی ره‌وانده‌وه له‌لایه‌کی تره‌وه به ته‌کنه‌لۆژیا ده‌سه‌ڵاتی دایه ده‌ست برێکی زۆر له خه‌ڵک که جاران هیچ بوارێکیان نه‌بوو. ئه‌مرۆ ئینته‌رنێت ناوه‌ندێکی دروستکردوه که برێکی بێشوماری خه‌ڵک زانیاری پێویستیان وه ده‌ستد‌‌ه‌که‌وێ بۆئه‌وه‌ی له مافه‌کانی خۆیان وه‌ک مرۆڤێک به ئاگابن. بۆنموونه ئه‌گه‌ر ئابووری کوردوستان سه‌قامگیربێت و له‌سه‌رووی هه‌موویه‌وه کاره‌با باشبێت ئه‌وا ئینته‌رنێت له هه‌موو شتێکی تر زیاتر گورو تین به دیموکراسی ئه‌دات له‌و ده‌ڤه‌ره. ئایا له‌به‌رئه‌وه‌ی خه‌ڵکی به‌ئاگانه‌یه‌ن له مافه‌کانیان کاره‌با هه‌میشه ئه‌برێت. ره‌نگه! ئه‌م رسته‌یه له رسته‌کانی چۆمسکی ئه‌چێت. به‌ڵام سه‌ره‌رای ئه‌وه هێشتا ژماره‌یه‌کی به‌رچاوو له خه‌ڵک به‌تایبه‌ت چینی لاو چانسی ئه‌وه‌یان هه‌یه له‌گه‌ڵ دونیادا له په‌یوه‌ندیدابن. هه‌رچه‌نده هێشتا زمان رێگرێکی گه‌وره‌یه، چونکه هێشتا زانیاری که‌م هه‌یه ده‌رباره‌ی هه‌موو شتێک به به‌راورد به زمانه رۆژئاواییه‌کان له ناو تۆری ئینته‌رنێتدا. ئه‌وه‌ی له کوردوستان باسی لێوه‌ئه‌کرێت ئه‌مرۆ ته‌نها له‌ووڵاته، گه‌نده‌ڵ و شیوعی و دواکه‌وتوو و دیکتاتۆریه‌کانی وه‌ک کوریای باکور، چین، سعودیه‌ی عه‌ره‌بی و ئێراندا باسی لێوه‌ئه‌کرێت. بێده‌نگکردن یانی له سیاسه‌تخستنی بواری گشتی. له سیاسه‌تخستن یه‌که‌م هه‌نگاوی سیسته‌می تۆتالیتاریانه‌یه وه‌ک هانا ئارندت ده‌ڵێت.
ئه‌گه‌ر بێین و مه‌سه‌له‌‌ی زمانی زبر و زمانی لووس به پێی سیسته‌می لیبراڵ بخوێنیه‌وه ئه‌وا ره‌نگه ده‌رکه‌وته‌یه‌کی باشمان چنگکه‌وێت. ئه‌مرۆ ئه‌گه‌ر بێتوو له سیاسه‌تمه‌دارانی کورد بپرسی ئێوه چ جۆره سیسته‌مێکی ئابووری په‌یره‌و ده‌که‌ن ده‌ستبه‌جێ له وه‌ڵامدا پێت ده‌ڵێن سیسته‌می بازاری ئازاد. دیاره ئه‌م چه‌مکه وه‌ک هه‌موو تێز و فیکر و ئاین و ئایده‌لۆژیا و مۆده‌یه‌ک بیری لێنه‌کراوه‌ته‌وه. بازار وه‌ک چه‌مکێک به‌لای لیبراله‌کانه‌وه، به‌تایبه‌ت لیبراله توندره‌وه‌ دژ به توتالیاتره‌کانی وه‌ک هایه‌ک و ئه‌وانی تری سه‌ر به قوتابخانه‌ی شیکاگۆ، وه‌ک سیسته‌مێک ده‌بینرێت که سه‌رتاپا کێشه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان چاره‌سه‌رئه‌کات.
ئه‌گه‌ر بێین بپرسین بۆچی زمانی زبر بازاری هه‌یه، وه‌ک له سایته‌کان و رۆژنامه‌ و گۆڤاره ئه‌هلیه‌کاندا ده‌یبینین، خوێنه‌ری هه‌یه، خه‌ڵکی ئاماده‌یه به پاره بیکرێ، کاتی خۆی بۆته‌رخانکات. له به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا زمانی لووس که سه‌رتاپا رۆژنامه حیزبیه‌کانی گرتوه‌ته‌وه که‌س کاتی نیه بۆ خوێندنه‌وه‌یان، که‌س ئاماده‌نیه بیانکرێت، ئه‌وانه‌ش که ده‌یکرن ته‌نها وه‌ک ئه‌رکێکی حیزبی پێی هه‌ڵده‌ستن. ئه‌م دیاریده‌یه پێمان ده‌ڵێت هاووڵاتیان رازین به زمانی زبر، به‌ڵکو د‌‌ه‌توانین بڵێین زۆربه‌ی زۆریشیان پێیانخۆشه به‌و زمانه له‌گه‌ڵ د‌‌سه‌ڵاتدا بدوێن. که‌واته به پێی سیسته‌‌می لیبرال، به پێی ساد‌‌ه‌ترین بنه‌مای دیموکراسی زمانی زبر زمانی شیاوه بۆ په‌یوه‌ندیکردن له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدا.
له‌م روانگه‌یه‌وه هه‌ندێ رۆشنبیری حیزبی گله‌یی ئه‌وه‌یان هه‌یه که گوایه زمانی زبر ده‌بێته بونیاتنه‌ری سیسته‌مێک که رێز و پیرۆزی تیا کۆتایی دێت. نه‌وه‌یه دێته ئاراوه که رێز و نرخ له هیچ ناگرێت. ره‌نگه برێکی زۆر زۆر که‌م راستی له‌م تێروانیه‌دا هه‌بێت، به‌ڵام ئه‌و بری راستیه ئه‌وه‌نده که‌مه که شایانی باس نیه.
زمانی زبر نه‌وه‌ی داهاتوو فێرده‌کات که نه‌ترسێت، که ته‌نها رێز له رێزگرتن بگرێت، که ببێته هاووڵاتی، که له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وانه‌ی که به‌که‌م و سوک ته‌ماشای ئه‌که‌ن بێده‌نگ نه‌بێت، سه‌رشۆرنه‌بێت. مێژووی مرۆڤایه‌تی سه‌لماندویه‌تی سه‌قامگیری و خۆشگوزه‌رانی و رێز و گه‌شه‌ی کۆمه‌ڵگا ته‌نها له‌و کۆمه‌ڵگایانه‌دا هه‌یه که زمان تیایا پۆلێننه‌کراوه، قسه‌کردن و بیرکردنه‌وه‌ و هاوارکردن و جوێندان تیایا ئازاده. سوکایه‌تی پێکردن به‌شیکی بنه‌ره‌تی ئازادی راده‌ربرینه. هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک نه‌توانێت به خۆی پێبکه‌نێت، گاڵته‌ به‌خۆی بکات، جوێن به خۆی بدات هه‌میشه له به‌رامبه‌ر ئه‌وانی تردا هه‌ست به که‌می ئه‌کات. له هه‌موو کۆمه‌ڵگا دیموکراتیه‌کانا خه‌لکی کۆمیدی و به‌رنامه‌ی ساتیره‌ی (جوێنئامێزیان) هه‌یه بۆ قسه‌کردن ده‌رباره‌ی سیاسه‌تمه‌داره‌کانیان.

smell of appils

Sardar Aziz
6/7/2003
In the picture she is sitting in one of two red chairs in my living room. She is smiling, looking at me. I took the picture more than a year ago, one evening when she came over to dinner – an Eastern kind of rice and okra. When we started to drink wine, she asked whether we would also be drinking wine with our meal. I told her that when I wanted to have a good relaxing read I always have wine with it. "You are mad, how can you have wine alone? Wine means company". "That’s in France", I tell her. It’s Sunday evening. The apartment that I live in is located at the top of a hill. It’s quiet, very quiet. It’s my best time for writing and playing music. I’m listening to an Arabic song saying, "Every one of us has memories/ sometimes we remember them and sometimes we forget them/ but if you ask me, you might not believe, she is my only sweet memory".
"You are my sweetest memory", I say to myself as I look at picture closely. I kept a diary then, written as a task for an English teacher who was teaching me English - although in places I reverted to Kurdish. The text is full of mistakes, bloody grammar mistakes; its title is “Recalling the Things". The account I look at is about our first date but starts when I arrived back home, to my bedroom, alone. It says it was three o’clock in the morning. I take off my wet clothes. I shudder from the cold of the room. My single bed is frozen as well and I can feel the cold coming through my body from my feet. During my medical years I learned that there are fewer blood vessels in the feet compare with the rest of body.
The Arabic song continues, saying, “you who had a date with me tomorrow, I’m here for tomorrow, I have already started to love tomorrow". In the picture I took she is looking at a book about the Belgium painter who painted the pipe and wrote under it, “It’s Not a Pipe". She is wearing a blue coloured necklace - a colour that my mother maintained kept a man or woman from jealousy; but for me it’s like an endless horizon – it makes me feel relaxed. Her face looks like a full moon in a clear sky and her dark hair is as winter night.
In the diary I record that we went to see, "King Lear", in Cork Art Theatre on our first date. I remember it as if it had happened yesterday. The hall smelt humid and it was small. I felt I was hiding myself from a bombardment, which was something that happened often throughout my childhood. But I couldn’t tell her that. Instead I said ‘This is so small I feel I’m at my grandmother’s birthday party.’ Even though my grandmother never had a birthday party in her life! We sat beside each other and she smelled good. She was wearing a colourful dress. She put her mouth close to my ear and said, " I like small theatres. I don’t like to be in a crowd. I always feel so lost". After a pause she asked if I had ever read anything by Sartre. Yes, his play, I say. Close Up, which is about hell; his novel "Nausea" and some of his philosophical essays. I tell her I love the story "Wall". We laugh as we leave the theatre, confessing that we didn’t know what the play was about. In her letter she talks about a lot of things, music, madness, silence, novels, and poetry. She also says, " I wish I could write like Sartre". "My mad man". She started every letter with that phrase. Mad and madness was a topic we had an endless argument about. It was a good opportunity to talk about Foucault’s book, “Madness and Civilisation". We repeated together its first sentences," Men are so necessarily mad, that not to be mad would amount to another form of madness". She always smiled and said it was Pascal who said that.
In a letter she goes on to talk about her piece of writing, this text, indeed, is more a kind of poem than a short story. I did write once a short story but you never saw it. Here I don’t care so much about my character, his past and the reason of her depression. Neither am I really talking about death in a philosophical way. That’s not the point. I wanted through the magic and power of words expressing a feeling, a madness feeling.
The irony was, that nigh I was also taking refuge in language to help me bring out the aftermath feeling of the date and make me sleep. In my text I wrote, " I’ll write it down tomorrow in my red colour notebook, it might be in future, I need it to make it a part of a novel or a story. It’s always so, after a while of time you can fictionalise your daily normal event easily". However, that night, I couldn’t sleep I had to recall every thing that happened that day and chronologically.
Before for a long time when I went to bed, sometimes my candle scarcely out, my eyes would close so quickly that I did not have time to say to myself: ‘ I’m falling asleep’. That night I couldn’t sleep even for a minute; I felt my head was like Wall Street. I need it to recall everything, as only way to bring out from my head and sleep.
Why do I have to recall it? Why do I have to write it down? Is it to feel the same feeling that I felt while I was with her? Is writing able to do that? However, the only thing I wanted that early morning was to sleep. They say true love keeps you awake all night and makes you sleepless man.
Do I love her? Why do I love her? Love for me is simple, when I meet someone after a short while I know whether that face can save me from loneliness or not. She had that kind of face. She was able to make feel I’m not alone. Where are you now? What happened to you? I’ve too much to remember, the sunny day in the university grass when we leant against each other back to back, I was reading The year of Death Ricardo Rise and you were reading Norwegian Wood.
We went to a cafe later and we spent the whole day talking and drinking coffee. You told me I always talk about books, you didn’t let me to talk about you, you were so shy, I had to hide myself when you were playing the guitar.
Are you in Paris with your old nanny who disturbs your silence by always complaining? I’ll come to Paris; we can go to the "Le Dernier Metro", to continue our endless chat.
You might say, " first of all, let’s go to Jose Corti’s book store". It’s a famous Parisian second-hand see that, Foucault used to visit when he was young. Then you recall the story that we repeated hundred times. " One day Foucault went there and found a yellow faded book by someone called Raymond Roussel, then he asked Coti (the shop owner), who this man was? Old Coti, wearied by his ignorance and look at him with a generous kind of pity and told him everything".
In that afternoon we’ll go to St. Lazare train station, taking a train to Normandy and meet your mom, who doesn’t believe in God, I always find it easer to talk and have relationship with people who have nothing holy in their life. Your dad who loves photography and old black and white French movies, he might tell me more about Bresson and my beloved director Vigo, his short life, his poetic films, his anarchistic father.
You are wearing your silver necklace on, which there was a statue of a hors. I know you love riding. We’ll repeat the discussion we had about that hors who also commit suicide. I won’t repeat the story when I was a guerrilla in the mountains and our horse committed suicide. I know you’ll tell me, nothing is normal in an abnormal situation. Despite my disagreement I’ll nod yes. Then we stay silent. We both believe, you should stay silent when you are facing a beauty and the sceneries outside the window are beautiful.
Two Here I am in Paris. Sitting in the old Argentinean café near St Lazare
Train station. Some one called my name, Dara. When I turned around, I saw her face. The face I once described looks like an ant. She was not happy about that, " you always have a crazy imagination," she told me.
I remembered the day when we talked for the first time; it wasn’t easy to talk to her. She was always silent. It was after writing class, when she collected her stuff; I saw that book which I was planning to read, The God of Small Things. I picked up the book and read the writer’s name, Arundahti Roy. "Have you read it?" she asked. "No I haven’t but I will read it soon." It’s more than a year and I haven’t read it. Every time I want to read I remember her then I don’t know what I am reading.
"Laetitia", I said. We hugged and kissed with our lips. It wasn’t as tasty as when we did it first time in front of her door, in Magazine Street. It was early morning, raining. When did you arrive? What did you do? This afternoon, I came straight away from the airport to here. Do you like Paris? I see myself like Ayatollah Khomeini when he arrived here before the Revolution. He kept his eyes on the ground the entire time, determined not to allow anything that was evil to impinge on his conscience. "You are not; I don’t believe that, you liked me first time when I was wearing a short skirt. You were saying, I like it; it’s a symbol of freedom and revolution, May 68. You always want to connect everything with revolution". She sat close to me, I looked at her with passion and I couldn’t resist, I put my hand on her shoulder. When I wanted to kiss her neck in the back under her long ponytail hair I smelled apple "Your perfume smells like apples."
"You don’t like it?" I stayed silent, I couldn’t answer. I removed my arm and started to drink my coffee. "What’s wrong? Are you allergic to apples?"
"You remember once you told me that music for you was beauty, purity and madness. Are you still playing with that passion?" " Yes, I am, but why do you want to change the subject? Your face look like a gambler who has lost every penny, it also look like Becket’s, I know you like me to say that, so sad and so full of wrinkles, what happened, tell me? Did Paris remind you of something sad? As far as I know you always liked this city, however, there is a big gap between that picture in your mind and the real city."
I didn’t know what to say, how to explain. "No", I said. "You haven’t been in Paris before; you told me you were in Oslo, looking for me! That was hilarious." She started laughing. I wanted to laugh also, at least show my teeth. I couldn’t. I tried to remember that day. "How was it?" I asked her.
"It was night we were in the old university bar, I asked you and you told me you were in Oslo searching, I said, searching for what. You said, you". I wanted to say that I was searching for someone, pretty, hot, sexy and smart like you. I couldn’t and there was no need also, I said that a hundred times before. "Tell me Dara, what happened, why have you suddenly become sad? Is it me, the city, people, weather, what, just tell me please?" How can I describe it, you wear that perfume to make me feel good. You don’t know what it means to me. Remind me of what. What can I describe? Can I describe how five thousand women and children smelt the same and died with in a minute? I was thinking of leaving. Looked at her face, she had a heart breaking sadness. I stayed. Three "What’s this cold continent famous for?"
"Brutality and arms trade", she replied. Now let me tell you a story, which connect both of them. One day in spring more than a decade ago, in a sleepy town among the mountains, in the place, which does not exist on the world map, called Kurdistan I know that, you showed me some pictures in the Internet; I never believed there are mountains and snow in that part of the world. That helped me to understand your very softness and hardness on the same time.
It was Friday the16th of March; at 11:45 a group of aircraft came and started bombardment. They repeated this twenty times that day. Those aircrafts were made here, darling. Worker work there and they are proud that they have a job. "Let’s go somewhere else", she suggest, "place we can walk, Luxembourg garden". We left the café I had a last look. I told myself, Jurge Luis Borges, I like
you. We were silent in the tram. In the garden she said, "Go on then?" All the bombs that were dropped that day were cyanide, Sarin, Soman and VX. Germans made them; people who believe that whatever augments the feeling of power, the will to power, power itself in man, is good. We reached the toughest part of the story; I didn’t know how to tell, I was sweating we sat down. She was looking at me to continue. "Those gases smelt of apple!" I said it quickly and I took a deep breath.
We sank into a deep silence. I was comparing the motivation of the German companies and her. The desire to be embraced by her is a desire for life, relation, love and being accepted by others. Meanwhile the companies mixed the gas with that smell to make people inhale more and make sure it killed them. How can I handle that, one smell, the bloody apple, reminds me of catastrophic events and love.
"You don’t have to feel any bad; it has nothing to do with you, its all my history and me". "The history you never made it, it is always made by other for you", she said, and continued, " During school years when we study the Second World War, after all that happened should those people ever participate in hurting others". That was a kind of relief; I felt I found a way to talk. I hugged her. After a short of silence she said, "tell me do those gases naturally smell like apples?" "No, they mix it with it". "And why did that happen"? "It happened during the war between Iraq and Iran. When the Iraqi lost their control over the town, they bombarded it with chemical weapons". "Why was there a war there?"
"To create the markets for Western companies. In this planet that we live in, eighty percent of the population are suffering to create a welfare life for the minority twenty. And that’s dated back to the first day when white men left his cold continent". "How can so small a minority control that big majority?" She asked. "Isn’t that the history of human being?" "Then it’s natural?"
How can suffering be natural, how can killing be natural? It became so because of the advance in industry. When the ships departed from the ports in Europe and arrived in the new lands, they always bombarded the place first, and then they went in. Blind massacre was the method and it’ll remain so. This advance in technology and merciless killing creates that, it is not natural."
After a time of silence she said, "Then now it’s a time for that majority to be themselves and to represent themselves".
"You remind me of stupid Marx when he said, ‘Eastern they cannot represent themselves, they have to be represented". "By the way you didn’t tell me the name of the town"? It’s Halabja, not only with its first letter does it shares a lot with Hiroshima.I try not to forget it, she said. "It’s time for me to go"." It was lovely to see you again" We hugged but I didn’t kiss. She said, " I didn’t inhale sarin".
Then we kissed and I left.In a tram I brought out my book and started to read. (On 1 June 1731, a ship called Diligent set sail from Brittany. It was weighed down with Indian cloth, cowry shells from the Maldives, white linen from Hamburg, guns, ammunition and smoking pipe from Holland, kegs of brandy from the Loire valley, and with the all important supply for the crew: firewood and flour, dry biscuits, fava beans, hams, salt beef, cheese, white wine and water. There was one other item to be loaded: 150 slave irons with their locks and keys, manufactured from Nantes). I couldn’t read anymore. I put the book back in to the rucksack, and start thinking about Leatitia. Will we meet again in future? Should we think only about our individual problems? No, I can’t, that’s nonsense. It is a way to make you small, weak and alone. If happened one day I lived with out considering others then I became also fascist. I will continue love her but I might not see her.